Polarisatie: willen we nog wel naar elkaar luisteren?
Wappie, naïeveling, fascist, terroristenknuffelaar: we stempelen maar wat graag termen op mensen met een andere mening. Drie jaar geleden vond driekwart van de Nederlanders al dat polarisatie was toegenomen, en corona zette de tegenstellingen alleen nog maar meer op scherp. Soms lijkt het alsof we in verschillende werelden leven. “Polarisatie versimpelt discussies,” zegt Margriet Zwart-Westers, projectmanager van het Moral Compass Project van de Protestantse Theologische Universiteit. “Er is zwart en wit en je moet positie kiezen.” Is er nog gemeenschappelijke grond om op te staan?
Polarisatie vanuit ideeën over goed en fout
Bij polarisatie zetten we mensen in groepen tegenover elkaar op basis van kenmerken, opvattingen of overtuigingen – ofwel op basis van wat we goed en fout vinden, aldus Zwart-Westers. “Neem het thema klimaat. Sommige groepen zijn heel uitgesproken over hun trots op de boeren. Maar je hebt ook mensen die benadrukken hoe belangrijk het is om de veestapel in te krimpen. Die groepen worden in de media dan heel erg tegenover elkaar gezet.” De vraag is, volgens Zwart-Westers: zijn die groepen wel zo tegengesteld aan elkaar? Zij pleit ervoor om niet alleen te kijken naar de meningen, maar ook naar de waarden die daaronder liggen. “Je kunt het bijvoorbeeld belangrijk vinden dat de boer zijn koeien houdt, want hij moet zijn brood kunnen blijven verdienen. Maar misschien zegt iemand anders wel: we moeten uiteindelijk zorgen dat de aarde blijft bestaan, dus moet die boer for the greater good iets opgeven van zijn boerenbedrijf. In een gesprek blijkt misschien wel dat iemand die opkomt voor de boer en zijn bedrijf, ook overtuigd is van het belang van een leefbare aarde. Of dat diegene die vindt dat de veestapel moet krimpen, ook vindt dat de boer genoeg moet verdienen. Je kunt dus elkaars waarden onderschrijven, maar een andere afweging maken. Daar begint het gesprek.”
Relativisme en de zoektocht naar waarheid
Hoe mensen tot een afweging komen, kan dan alsnog nog discussie opleveren. Want welke waarde weegt zwaarder – wat is echt wáár, en belangrijk? “In zoiets als de coronadiscussies relativeren mensen voortdurend: ‘dit is maar jouw mening’,” zegt Zwart-Westers. “Tegelijkertijd wil iedereen weten wat er nou echt waar is. Wat is echt goed – niet alleen omdat ik het vind maar omdat het goed ís? Fascinerend vind ik dat. Hardnekkige relativisten zeggen dat zoiets als morele waarheid niet bestaat, maar dat morele overtuigingen niets meer zijn dan toevallige culturele bedenksels. Maar kijk dan eens naar een onderwerp als racisme. Door de tijd heen zijn de meesten gaan aanvoelen dat het anders bejegenen van mensen met een andere huidskleur verwerpelijk is. Niet alleen maar omdat wij dat vinden, maar omdat het verwerpelijk ís. Twee eeuwen geleden dachten mensen daar heel anders over. Maar toch zeggen de meeste mensen nu: dat we racisme nu verwerpelijk vinden is niet alleen maar een hedendaagse culturele opvatting. Racisme is wezenlijk kwaad.” De vraag naar het goede en de waarheid noemt zij een echt theologische vraag, die ook binnen het Moral Compass Project ter sprake komt. “Is het context of is het iets wezenlijks? Dat maakt uit… het maakt uit voor hoe sterk je je kunt verzetten tegen iets. Als er iets bestaat dat echt goed en waar is, overstijgt dat onze menselijke voorkeuren en verlangens. Dan kan het zijn dat er iets ‘waar’ is wat mij niet aanstaat.”
Zoeken naar het goede: context en verbinding
Dus wat is dan een goede verhouding tussen relativeren en naar waarheid zoeken? Volgens Zwart-Westers heb je een beetje van beide nodig. “Ik denk dat relativeren ook een vorm van kennis is: het is zinvol om je bewust te zijn van je eigen achtergrond en de context waarin je spreekt. Maar omdat een mening gekleurd is door een bepaalde context, betekent dat niet dat het dús niet waar is. Denk aan mensenrechten, een concept dat heel erg ontstaan is vanuit westerse geschiedenis en beschaving. Sommigen zeggen dat mensenrechten niet universeel kunnen zijn, omdat ze zo gekleurd zijn door de Europese context. Maar het zou best kunnen dat er in die Europese context iets ontdekt is dat universele geldigheid heeft. Uiteindelijk moet je de zoektocht naar een gedeeld ‘goed’ met elkaar doen. Je moet niet in je eigen context blijven hangen, maar kijken naar wat ons bindt. Alleen al het feit dat mensen voortdurend de discussie en het gesprek aangaan, betekent voor mij dat mensen elkaar willen begrijpen, dat ze iets willen vinden dat echt goed is.”
Nader tot elkaar is rommeliger dan polarisatie
Het willen begrijpen betekent nog niet dat mensen met verschillende meningen daardoor nader tot elkaar komen. “In de praktijk leg je niet je waarden op tafel en over een uurtje hebben we een oplossing,” lacht Zwart-Westers. “Zo werkt het niet. Maar het helpt soms wel om tot dieper verstaan van elkaar te komen. Waar maak je je zorgen over? Waar hoop je op? Heb je vertrouwen in elkaar, en waarom wel of niet? Met mensen wappie noemen komen we niet verder. Mensen maken niet om dezelfde redenen een keuze, en het is de moeite waard om dat te verkennen en jezelf te laten bevragen.” Op die manier samen op zoek gaan naar wat goed is, maakt het nemen van besluiten niet makkelijker: die worden ‘veel voorlopiger en voorzichtiger’. “Polarisatie versimpelt discussies: er is zwart en wit en je moet positie kiezen. Maar mensen zijn een stuk gelaagder. Misschien is dat juist wel de waarde van zo’n zoektocht: dingen iets rommeliger en complexer maken.”
