Publieksconferentie – De polarisatie voorbij? Denken vanuit de transcendentie van het Goede

Ontvangst met koffie en thee. 

Polarisatie is een vorm van wij-zij-denken. Het ene kamp zet zich af tegenover het andere kamp: de boeren tegenover de milieuactivisten, pro-Palestijns tegenover pro-Israël, en de elite tegenover het volk. Ook als je niet wilt polariseren en genuanceerd denkt, word je door anderen wel in één van beide kampen geplaatst: je bent vóór of tegen de wolf, vóór of tegen een asielstop, enzovoort. Veel gepolariseerde thema’s gaan over hoe je moet leven, dus over moraal. Doordat deze thema’s zo sterk gepolariseerd zijn, is een goed gesprek erover moeilijk en vaak onmogelijk. Hoe zijn we in zo’n gepolariseerde situatie beland? In de openingslezing wordt dit verhelderd. Vervolgens gaan we naar het thema van deze dag: het transcendente karakter van het goede. Hoe kan aandacht voor het transcendente karakter van het goede helpen om polarisatie tegen te gaan? Het overstijgende Goede doet een appel op ons dat onontkoombaar is: we zijn bereid ervoor door het vuur te gaan. Tegelijk leert aandacht voor het overstijgende karakter van het Goede ons dat onze opvattingen over wat goed is altijd een voorlopig karakter hebben. Onze ideeën over wat nu goed is om te doen in deze situatie staan daarom open voor kritiek en voor het perspectief van de ander.

Prof. dr. Pieter Vos is hoogleraar Ethiek en Geestelijke Verzorging bij de Krijgsmacht aan de Protestantse Theologische Universiteit. Hij begeleidt als promotor het deelproject over de relatie tussen deugd, wet en genade in de gereformeerde orthodoxe ethiek.

Workshop 1: Wat weegt het zwaarst: mijn geweten of de regels? Inzichten uit de negentiende-eeuwse Duitse filosofie

Aan de hand van een hedendaags voorbeeld verkennen we in deze workshop een morele spanning die schuil kan gaan achter polarisatie. Bij polarisatie zetten mensen zich krachtig af tegen anderen die ze als bedreiging zien van hun identiteit. Waarop beroepen ze zich bij dit afzetten tegen en wegzetten van de ander? Op het persoonlijke geweten of op objectieve gedragsregels? Het lastige van uniforme regels of formele procedures is dat ze niet zomaar passen bij een specifieke situatie. Het persoonlijke oordeelsvermogen heeft vaak meer oog voor het eigene van zo’n situatie. Tegelijkertijd is de noodzaak van regels ook duidelijk, net als van controleerbaarheid en transparantie bij het nemen van belangrijke beslissingen. Hoe kun je die rijmen met persoonlijke afwegingen?

Om deze spanning te onderzoeken gaan we te rade bij Duitse denkers uit het begin van de negentiende eeuw. Bij hen komen twee verschillende benaderingen van moreel handelen naar voren. Eén kamp stelt dat moreel handelen vereist dat we onze persoonlijke intuïties en gevoelens ondergeschikt maken aan de voorschriften van de rede, zelfs tot het punt dat onze persoonlijkheid volledig moet worden uitgeschakeld. Een ander kamp verzet zich hiertegen, vanuit de overtuiging dat niet de onpersoonlijke blik van het rationele systeem, maar alleen de persoonlijke confrontatie met de werkelijkheid zicht biedt op het goede. Wat is de kracht en zwakte van elk van deze posities? En wat hebben we eraan voor het omgaan met polarisatie in onze tijd. Op deze vragen gaat de inleiding van deze workshop in. Daaruit komen enkele stellingen om vervolgens over in gesprek te gaan.

Ariën Voogt MA, doet promotieonderzoek in het deelproject van het Moral Compass Project over de verhouding tussen pantheïsme en persoonlijkheid in de negentiende-eeuwse Duitse filosofie.

Workshop 2: Hoe kennen we ’t Goede? Inzichten uit een zeventiende-eeuwse discussie

In deze workshop doen we een diepteboring in de ethiek van twee zeventiende-eeuwse theologen met tegengestelde visies: de Gereformeerde Petrus van Mastricht en de Sociniaan Johann Crell. Hun debat vertoont trekken van polarisatie. Wat kunnen we daarvan leren voor onze eigen tijd? We verkennen de verschillen tussen hun visies vanuit hun gedeelde ambitie: een christelijke ethiek bieden die tegelijk laat zien dat het goede tot op zekere hoogte iets is wat ieder mens kan kennen. Wat is de kracht van hun visies, en wat de zwakte?
De workshop is opgezet als een disputatie tussen Van Mastricht en Crell. We leven ons in enkele standpunten van beide theologen in, kijken naar hun achterliggende zorgen, en analyseren hoe zij op elkaars geloofstradities reageerden. Hierbij ligt de focus steeds op het ontdekken van het eigene en het gemeenschappelijke in hun denken over het goede. Stukjes lezing zullen afgewisseld worden met interactie.

Dominique Gosewisch MA, doet promotieonderzoek in het deelproject van het Moral Compass Project over de relatie tussen deugd, wet en genade in de gereformeerde orthodoxe ethiek.

Workshop 3: Spinoza in tijden van affectieve polarisatie

In deze workshop onderzoeken we wat de Nederlandse zeventiende-eeuwse filosoof Spinoza ons kan leren over zogenaamde ‘affectieve polarisatie’. Affectieve polarisatie is een begrip uit de hedendaagse sociale wetenschappen. Het duidt het proces aan waarbij mensen zich steeds sterker verbonden voelen met hun eigen groep, terwijl hun gevoelens (‘affecten’) en oordelen over andere groepen steeds negatiever worden. We bekijken hoe hierdoor relaties met familie, vrienden en medeburgers onder druk komen te staan.
Spinoza leefde in een tijd van grote religieuze en politieke spanningen en verdeeldheid – een tijd van polarisatie, zou je kunnen zeggen. Zijn eigen opvattingen over God, religie en politiek vonden weerklank bij vrijdenkers en vrijzinnige protestanten, maar stonden op zeer gespannen voet met het denken van veel andere Calvinisten. In zijn politieke denken reflecteert hij op zijn eigen tijd, maar zijn filosofie biedt ook nadrukkelijk universele inzichten in de menselijke natuur en menselijk samenleven. Voor onze tijd van toenemende affectieve polarisatie is het vooral interessant in te zoomen op de centrale rol die de affecten spelen in Spinoza’s analyse van maatschappelijke, politieke en religieuze harmonie en disharmonie.
In deze workshop verkennen we Spinoza’s perspectief aan de hand van een aantal belangrijke stellingen uit zijn hoofdwerk, de Ethica. Na een algemene inleiding op Spinoza’s denken in relatie tot affectieve polarisatie, zullen deelnemers met elkaar in discussie gaan over de betekenis en implicaties van deze stellingen.

Dr. Rudmer Bijlsma is postdoctoraal onderzoeker binnen het MCP-deelproject over Spinoza en de vrijheid van meningsuiting.

Hebt u allergieën of volgt u een dieet, laat het ons weten via het inschrijfformulier.

Prof. dr. Mechteld Jansen gaat met de deelnemers van de verschillende workshops in gesprek over wat zij hebben gehoord en wat hun eigen ervaring met de thematiek is.

Polarisatie speelt zich niet buiten mijzelf af. Als natuurliefhebber woonachtig op de noordelijke Veluwe ervaar ik het aan den lijve. De roep om paal en perk te stellen aan de groeiende wolvenpopulatie klinkt hier namelijk steeds luider en met toenemende felheid. In reactie daarop bespeur ik bij mezelf een neiging om de mensen die deze oproep doen te bestempelen als kortzichtig of egoïstisch.
Zo wil ik echter niet zijn. In een poging om de neiging tot polarisatie in mijzelf te bevechten, ben ik de afgelopen maanden om tafel gegaan met streekgenoten die aarzelingen hebben bij de aanwezigheid van wolven in ons land. Hoe verandert de daadwerkelijke ontmoeting met andersdenkenden de manier waarop ik naar hen kijk?

Dr. Rob Compaijen is universitair docent filosofie aan de Protestantse Theologische Universiteit. Zijn onderzoek naar onthechting en ethische reflectie is een deelproject van het Moral Compass Project.

Workshop 1:  Wat betekent het om familie te zijn?

Familie is een onderwerp dat gemakkelijk tot polarisatie leidt. Mensen denken verschillend over wat een familie is, en zetten zich af tegen de ander, die ze zien als bedreiging van hun identiteit. Grofweg staan verdedigers van het ‘traditionele gezin’ (man-vrouw-kind) tegenover voorstanders van diverse gezinsvormen. De meningen over de definitie van familie en gezin lopen dus uiteen. In deze workshop willen we onderzoeken wat familie en gezin echt definieert. Gewoonlijk bestaat een gezin uit ouders en kinderen, vaak verbonden door genetische banden. Bij adoptie en samengestelde gezinnen ligt dat anders. Familie wordt ook geassocieerd met bepaalde rechten en verantwoordelijkheden, zoals ouderlijk gezag en kinderlijke plicht. Maar zijn deze aspecten alleen voldoende om te beschrijven wat een gezin is? Familie wordt ook vaak gekoppeld aan waarden als loyaliteit en veiligheid, wat al laat zien dat er meer aan de orde is dan alleen de biologische of juridische elementen. Hoe vinden we een evenwicht tussen deze gegeven aspecten en de diepere waarden die ze overstijgen wanneer we nadenken over wat een familie is? Om deze vragen te onderzoeken, zullen we na een inleiding fragmenten lezen uit Franz Kafka's korte verhaal 'Het oordeel', dat een vader-zoonrelatie schetst die zich ontwikkelt tot een gevaarlijke dynamiek. Daarover gaan we in gesprek.
NB: de inleiding in deze workshop is in het Engels, u kunt zelf Nederlands spreken.

Sophia Höff MA, doet promotieonderzoek in het deelproject van het Moral Compass Project over de betekenis van familie.

Workshop 2: Een onsje meer? Over (het gebrek aan) polarisatie in het Nederlandse debat over het levenseinde

Eén van de thema’s waarbij je in Nederland grote polarisatie zou verwachten, is ‘euthanasie en andere vormen van actieve levensbeëindiging’. Met uitzondering van euthanasie bij jonge psychiatrische patiënten, waarover inmiddels een stevige discussie woedt, is er echter weinig van polarisatie te bespeuren. In deze workshop putten we uit eigen recent onderzoek naar ‘Ethische vragen bij het levenseinde’. Daarin ontdekten we dat er inderdaad opmerkelijk veel ‘common ground’ is in het nadenken over actieve levensbeëindiging. Nederlanders blijken het grotendeels eens te zijn over de waarden die bij euthanasie mogen ‘meedoen’: beschermwaardigheid van het leven, autonomie, barmhartigheid, ‘volhouden’. De verschillen zitten eerder in het relatieve gewicht dat we aan die waarden toekennen. In deze workshop vragen we ons af of het zinvol kan zijn om de verschillen weer aan te scherpen. Is een goed gesprek over ‘common ground’ rondom het zelfgekozen levenseinde niet juist gediend bij een onsje méér polarisatie? Na een inleiding gaan de deelnemers door middel van een moreel beraad met elkaar in gesprek.

Prof. dr. Theo Boer is hoogleraar ethiek van de gezondheidszorg aan de Protestantse Theologische Universiteit. Samen met Prof. dr. Stef Groenewoud deed hij onderzoek naar morele vragen rond het levenseinde in een deelproject van het Moral Compass Project.

In dit afsluitende panelgesprek leggen we de verbinding tussen de transcendentie van het Goede en de praktische uitdagingen binnen de lokale gemeenschap. We doen dat door onderzoekers uit het Moral Compass project in gesprek te laten gaan met professionals die in Utrecht werkzaam zijn in programma's om schadelijke polarisatie te bestrijden. Is het verhelderend om hun werk te bekijken door de lens van het overstijgende Goede? En wat kunnen hun werkzaamheden aan inzichten bieden voor het onderzoek van het Moral Compass Project?  Verschillende terreinen die verband houden met polarisatie en het tegengaan van schadelijke vormen ervan, komen aan bod, waaronder ambtelijke dilemma’s, demonstratierecht en democratische vaardigheden.

• Prof. dr. Petruschka Schaafsma (dagvoorzitter) is hoogleraar theologische ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit en projectleider van het Moral Compass Project. Ze begeleidt als promotor het deelproject over de betekenis van familie.
• Prof. dr. Maarten Wisse is hoogleraar dogmatiek aan de Protestantse Theologische Universiteit en de bedenker van het Moral Compass Project. Hij begeleidt als promotor het deelproject over de relatie tussen deugd, wet en genade in de gereformeerde orthodoxe ethiek.
• Merlijn Slothouber MA is sociaal regisseur bij Stichting Vreedzaam.
• Matthijs den Otter MA is adviseur inclusie en mensenrechten en programmacoördinator bij Utrecht Zijn We Samen, een project van de Gemeente Utrecht.

Dagvoorzitter Petruschka Schaafma sluit de dag af.