Jezus was joods: wat betekent dat?

De Joden hebben Jezus vermoord. Eeuwenlang was dat wat kerken leerden. Dat Jezus zelf joods was, was onbekend of werd onderdrukt. Pas in de twintigste eeuw keerde het besef van Jezus joods-zijn weer terug in de kerk. Maar wat betekent dat eigenlijk: Jezus was joods? Wat verandert er als je Jezus als jood erkent? “De hele context,” meent Lieve Teugels, docent Hebreeuws en Jodendom aan de Protestantse Theologische Universiteit en zelf joods. “Zijn religie en zijn volk zijn essentieel om iets te kunnen begrijpen van zijn ideeën, zijn onderwijs en zijn publieke optreden.”

Jezus’ joods-zijn door de eeuwen heen

Desondanks was het christendom zelfs toen nog geen aparte religie, hoewel de christenen in tegenstelling tot hun joodse broeders altijd wel gefocust waren op Jezus. Op een gegeven moment kwam er een ‘parting of the ways’. Wetenschappers zijn het nog steeds niet eens over wanneer die splitsing precies plaatsvond: sommigen plaatsen die al in de tweede eeuw, anderen pas in de vierde. “Pas vanaf dat punt begonnen mensen het christendom echt te zien als een andere religie dan het jodendom.”

Antisemitisme en de tijd na de Tweede Wereldoorlog

Na de afsplitsing van het jodendom ontwikkelde het christendom zich apart verder. Het jodendom overigens ook. Daarbij raakte Jezus’ joods-zijn steeds meer uit het zicht. “Als je sommige teksten in het nieuwe testament zonder achtergrondkennis leest, kun je die interpreteren als ‘Farizeeën waren slecht, dus alle joden waren slecht’. Dat soort antisemitisme gaat niet goed samen met het idee dat Jezus joods was. Als joden slecht zijn, kan de oprichter van je religie niet joods zijn.” Kerkleiders verdoezelden die teksten eeuwenlang bewust, zegt Teugels. “Het is misschien pas iets van de laatste vijftig tot zeventig jaar dat het weer onder de aandacht komt.” Dat is zowel aan de kant van christenen – die zich na de Tweede Wereldoorlog verbijsterd afvroegen hoe het zo ver had kunnen komen – als aan de kant van joden, die geïnteresseerd raakten in het christendom. “Onderzoekers keken steeds meer naar de bronnen met de tools van de wetenschap, in plaats van vanuit kerkelijk of joods-religieus perspectief. Het heeft dan weer tijd nodig voordat het doordringt tot de grote massa dat Jezus joods was. Je kunt je afvragen: moet dit nou nog gezegd worden? Maar misschien wel. Misschien moet het altijd wel gezegd blijven worden, om dingen in perspectief te zien. Mijn basisschoollerares beweerde nog bij hoog en bij laag dat Jezus een Romein was.”

“Wij kunnen Jezus’ boodschap alleen begrijpen als we erkennen dat Jezus een jood was”

Joodse Jezus kennen? Terug naar de bronnen

“Wij kunnen Jezus’ optreden en zijn boodschap alleen begrijpen als we volop rekenschap geven van het feit dat Jezus een jood was, die het jodendom beter wilde maken,” zegt Lieve Teugels. Om te begrijpen wie deze joodse Jezus was, is het belangrijk te begrijpen hoe het jodendom was rond het begin van de jaartelling. “Daarvoor moeten we naar bronnen uit die tijd kijken, joodse en niet-joodse, rabbijnse en Romeinse. Ook naar het nieuwe testament, wat ook een joodse bron is uit die tijd. Maar net zoals alle bronnen moeten we die wel kritisch bekijken. Het nieuwe testament is geen pure geschiedschrijving: het is een document, of liever gezegd een paar documenten, met een bepaalde boodschap en een bepaalde insteek.”

Jezus, de kritische joodse leraar

“Jezus was een jood die leefde in de Romeinse tijd, onder Romeins bewind,” zegt Lieve Teugels. “Die historische context is belangrijk omdat zijn leven niet in het luchtledige heeft plaatsgevonden. In die tijd waren er ook andere joodse hervormingsbewegingen, andere joodse messiassen, en sommigen waren echt anti-Romeins.” Jezus was dat niet. Hij was kritisch op de Romeinse overheersing, dat wel, maar waarschijnlijk niet echt een onafhankelijkheidsstrijder. Die waren er wel, sommige met harde guerrillatactieken. “De Romeinen en sommige joden zagen Jezus daarom als gevaarlijk, ook omdat zijn volgelingen zeiden dat hij koning van de joden was of wilde worden. Maar het feit dat Jezus zei ‘geef aan de keizer wat de keizer toekomt’ geeft aan dat hij waarschijnlijk niet de ambities had een politiek leider te zijn.” Maar een joodse leraar was hij wel degelijk, en zelfs een kritische. “Hij was niet akkoord met alles wat degenen die het toen voor het zeggen hadden in het jodendom deden en leerden: de Farizeeën, de Sadduceeën, de hogepriesters, de Schriftgeleerden.” De kritiek van Jezus was velerlei: soms ging het over machtsmisbruik, soms over niet doen wat je predikt, soms over corruptie.

Jezus de joodse hervormer

De kritiek die Jezus had, kun je vergelijken met Luther in zijn tijd – en juist daarom is het belangrijk om ook te onderkennen dat Jezus zelf jood was. “Luther bedoelde het christendom te verbeteren en sommige uitwassen aan te pakken. Als we niet zouden weten en benadrukken dat Luther christelijk was, dan zouden we niets van zijn kritiek op de toenmalige kerk snappen, en we zouden ook niets van de hervormingen snappen. Waarom zou je een religie beter willen maken als je niets met die religie had? Zo was het ook met Jezus.” In zijn tijd werd het jodendom geclaimd door elites die hun normen aan de mensen oplegden. “Dingen die vaak niet veel met religie te maken hadden, maar met macht en invloed. Gewone mensen, zoals de vader van Jezus die een timmerman was en zijn eerste leerlingen die vissers waren, hadden helemaal geen tijd om constant te studeren. Ze hadden niet het inzicht en de middelen om precies alle regels na te leven.” Gewone mensen werden bovendien met de nek aangekeken door de elites. Zeker degenen die er een bedenkelijke levensstijl op nahielden, zoals prostituees en mensen die voor de Romeinen werkten. “Niemand wilde met hen eten of zelfs met hen praten. Jezus hield voor hen de deuren open en probeerde hen terug bij het jodendom te brengen, met kleine stappen. Dan ga je niet meteen hameren op de kleinste details van rituele reinheid of iemand weigeren omdat die een paar korenaren plukt op de sabbat. Bij Jezus was de intentie belangrijker dan de praktijk, een thema dat in het jodendom overigens altijd heeft gespeeld.”

Jezus opent deuren van het jodendom

“Tot slot wilde Jezus het jodendom toegankelijk maken voor mensen die nog niet joods waren,” legt Teugels uit. “Dat was eerder ook mogelijk. Al in het Oude Testament lezen we over ‘gerim’, vreemdelingen die zich bij de joden aansloten. We weten ook dat veel Romeinen het jodendom een aantrekkelijke religie vonden: de zogenaamde ‘godvrezenden’ uit het Nieuwe Testament. Deze Romeinen waren klaar met de vele Romeinse of Griekse goden en ze vonden het jodendom een ethisch hoogstaande boodschap hebben. Jezus speelde daarop in, en mogelijk wilde hij de lat voor deze kandidaat-joden wat lager leggen dan sommige van zijn tijdgenoten. Zijn volgelingen, zoals Paulus, hebben dat nog verder doorgezet.” Maar Jezus noch Paulus had de bedoeling een nieuwe religie te stichten, denkt Lieve Teugels. “Ik denk dat hij een bijzondere boodschap had. Maar die lag in de richting van ‘wij moeten terug naar een oprecht jodendom’. Zeker niet in het oprichten van een andere religie.”