Raadsel op een kerkraam

Op een van de drie bijbelse glas-in-loodramen van de Geertekerk in Utrecht staat Mozes afgebeeld. Hij heeft in zijn handen twee stenen platen met daarop raadselachtig schrift. Bachelorstudent kunstgeschiedenis Peter Hanegraaf deed er onderzoek naar voor zijn scriptie.

Peter kwam in contact met Marjo Korpel, docente Oude Testament aan de PThU. Hij had toen al vier letters op de stenen platen ontcijferd. Er bleek in oud-Hebreeuws schrift JHWH te staan. Dat is de ebreeuwse godsnaam. Bovenaan op het raam stond verder 'Exodus 31:18'. Maar wat stond er verder op de stenen platen? De samenwerking tussen een student kunstgeschiedenis en een bijbelwetenschapper leidde tot een onverwachte ontknoping.

Johan Dijkstra

De drie ramen in de Geertekerk in Utrecht zijn gemaakt door de Groningse kunstenaar Johan Dijkstra (1896-1978), en twee van de ramen zijn ondertekend: Ioannis Groninganis me facit, `Johan uit Groningen heeft mij gemaakt'. Daarna volgt het jaartal. Dijkstra tekende en schilderde en was een van de oprichters van stijlgroep De Ploeg. Veel van zijn werk hangt in het Groninger Museum. In 1930 begon hij met de opleiding tot glazenier, en meer dan eens zei hij nog eens een bijdrage te willen leveren aan de protestantse glasschilderkunst in Nederland. De hoofdvraag voor het scriptie-onderzoek was of de drie ramen in de remonstrantse Geertekerk daar misschien een voorbeeld van waren.  

Goddelijke opdracht? 

Op het raam wordt verwezen naar Handelingen 2:1-2, het verhaal over de uitstorting van de Heilige Geest. Glazenier Dijkstra legt hierbij uit, dat het Joodse Pinksterfeest is uitgebeeld als oogstfeest, zoals ook de afgebeelde schoven duidelijk maken. Handelingen 2 vertelt namelijk hoe Jezus’ leerlingen bijeen zijn voor de viering van het joodse Wekenfeest, een oogstfeest (Sjavoeot). Op dat moment wordt de Heilige Geest over hen uitgestort.

Het raadsel van het Mozesraam

Op deze uitdaging ging Marjo Korpel in en een voor een lichtten de puzzelstukjes op. Het begon met het laatste woord, dat vrij goed leesbaar was: `knechten'. En ineens openbaarde zich het ene na het andere woord: de twee platen bleken de tekst van Exodus 20:2 te bevatten, waarbij eigenlijk alles klopte. Er staat: "Ik ben de Heer, uw God, die u uit het land Egypte, uit het diensthuis geleid heeft."

Onleesbaar schrift

Zoveel is wel duidelijk: Dijkstra had met opzet een oudere schriftvorm gekozen. De bedoeling was, dat de tekst zowel voor de leek als ook voor de dominee onleesbaar zou zijn. Waarom dat? Om dat te begrijpen was het nodig een preek van Luther van 27 augustus 1525 te bestuderen. Een preek over de twee teksten: Handelingen 2 (het Pinksterraam!) en Exodus 19:16 (het Mozesraam). In die preek benadrukt Luther dat de wet van Mozes alleen gold voor het volk Israël, maar niet meer voor de gemeente van Christus. Kortom: de gelovige in de kerk die naar de ramen kijkt hoeft ook niet meer te weten wat er op die door God aan Mozes gegeven platen staat. Luther wijst dan in het bijzonder op Exodus 20:2, de tekst die Dijkstra op de twee stenen platen had geschreven: "Ik ben de Heer, uw God, die u uit het land Egypte, uit het diensthuis geleid heeft." Een uitspraak die heel specifiek de geschiedenis van het volk Israël betreft.

Wetgeving en Pinksteren

De twee tegenover elkaar geplaatste ramen in de Geertekerk bieden zo een mateloos boeiende en spannende, maar tegelijk zwijgende preek. Precies zoals Dijkstra dat van het begin af aan voor ogen had. En zo `preken' deze twee ramen nu nog steeds in stilte. Samen vertellen ze de boodschap van Luther uit zijn preek: als christenen moeten we ons niet meer zozeer baseren op de Wet van Mozes, maar vooral op de genade van God, zichtbaar in de gave van de Geest.

Cirkel rond met het Paulusraam

Het Paulusraam (1960) ten slotte vormt de schakel met Luther in het drieluik van ramen. Het waren immers woorden van de apostel Paulus die Luther inspireerden tot zijn uitleg van de oudtestamentische Wet voor de gelovigen van zijn tijd. En zo blijken die drie ramen van Johan Dijkstra in de Utrechtse Geertekerk inderdaad zeer protestants en vooral heel Luthers te zijn. Dat wordt nog eens onderstreept door het vermijden van afbeeldingen van God. Dijkstra gebruikt vooral letters en symbolen om het goddelijke te verbeelden.

Hoogtepunt van protestantse glas-in-loodkunst

Als schilder heeft Dijkstra in zijn latere jaren wellicht wat minder aan de weg getimmerd, maar hij bereikte met de ramen in de Geertekerk een schitterend hoogtepunt van protestantse verbeeldingskracht. Zou hij wellicht met zijn geheimzinnige tekst ook de stille hoop gehad hebben dat ooit nog eens zijn in de ramen verstopte hints zouden worden ontdekt door samenwerkende onderzoekers van verschillende universiteiten? In de briefwisseling van Dijkstra (thans in beheer bij de Stichting Johan Dijkstra in Groningen) is het raadsel namelijk nooit onthuld. Hoe het ook zij, de Groningse glazenier heeft ons als onderzoekers enorm veel Entdeckerfreude gebracht, en bovendien weer eens laten zien hoe vruchtbaar interdisciplinaire samenwerking kan zijn.