Een onzichtbaar monument

Martin wandelde langs de Westerschelde. Deze foto is van het Nationaal Milieumonument, in Vlissingen op de Oranjedijk. Afbeelding van Martin Hoondert.

Onderstaande foto door Dolph Cantrijn.

Het Nationaal Milieumonument

Het nationaal milieumonument werd in 1987 geplaatst op het badstrand in Vlissingen. Het monument was een initiatief van de Stichting Jaar van het Milieu (1987 was door Europa uitgeroepen tot Jaar van het Milieu) en werd ontworpen door de Belgische kunstenares Lidy Hoewaer. Het monument stelt een aangespoelde, gestolde druppel olie voor.

Monumenten hebben diverse functies. Vaak herinneren ze aan historische gebeurtenissen of personen, of zijn ze, impliciet of expliciet, een uiting van protest. De Duitse taal heeft voor deze verschillende typen monumenten twee woorden: een Denkmal voor monumenten met een herinneringsfunctie, een Mahnmal voor monumenten die een waarschuwing of protest uitdrukken. De scheidslijn is niet heel scherp te trekken, maar het onderscheid op basis van de primaire functie van een monument lijkt mij wel bruikbaar.

Een Mahnmal

Het zal duidelijk zijn dat het milieumonument in Vlissingen een Mahnmal is. Het herinnert de kijker niet alleen aan de milieurampen die hebben plaatsgevonden, maar waarschuwt ook voor de gevolgen van deze rampen en roept op tot een zorgvuldiger omgang met het milieu. Het monument is niet mooi; de zwarte, gestolde oliedruppel roept onmiddellijk de herinnering op aan de door olie vervuilde stranden en de watervogels met door olie besmeurde vleugels. 

Dat de kritische, waarschuwende functie van een Mahnmal niet altijd begrepen wordt, bleek bij de totstandkoming van het milieumonument. Al voor de onthulling maakten actievoerders bezwaar. Zij waren van mening dat de oprichting van een monument voor het milieu juist een teken zou zijn dat de strijd voor een beter milieu werd opgegeven. Ook bij de onthulling door de toenmalig minister voor milieu, Ed Nijpels, lieten tegenstanders van zich horen. 

Het verweerde bordje bij het Nationaal Milieumonument. Afbeelding van Martin Hoondert.

Een nieuwe plek

Een paar jaar na de onthulling werd het monument verplaatst en in 2014 kreeg het zijn huidige plek. Het staat nu aan het begin van de Groene Boulevard, bij de Binnenhavensluizen. Ik moet eerlijk bekennen dat ik, ondanks dat ik op zoek was naar dit monument, er aanvankelijk aan voorbij liep. Ik had wel een ‘zwarte vorm’ zien liggen, maar had het niet herkend als monument. Pas na het raadplegen van Google Maps realiseerde ik mij dat ik aan het monument voorbij was gelopen. Ik ben, vermoed ik, niet de enige die enigszins achteloos aan het milieumonument voorbijgaat. Het bordje met uitleg dat erbij is geplaatst, is verweerd en maar ten dele leesbaar. Het monument mahnt niet meer. Dat is het lot van veel monumenten: na plaatsing worden ze langzaam maar zeker onzichtbaar. De Oostenrijkse literator en filosoof Robert Musil schreef al in 1936: ‘Niets is zo onzichtbaar als een monument’.

Het monument mahnt niet meer.

Om dat te voorkomen zijn rituelen nodig: een jaarlijks terugkerende herdenking of protestmars om de functie van het monument in leven te houden. Ik stel voor dat de minister die verantwoordelijk is voor het milieu bij elke milieuramp waar ook ter wereld een bezoek brengt aan het milieumonument in Vlissingen en dat de plaats en jaartal van de betreffende ramp op het monument geschreven worden. Dat zal een ongemakkelijk ritueel zijn, een handeling die we liever niet verrichten en liever niet zien. Maar het moet, elke keer weer…