Hoe inclusief zijn rituelen?

Rituelen zijn rigide en tegelijkertijd dynamisch. Rituelen zijn gestoeld op tradities en tegelijkertijd veranderen rituelen in de loop van de tijd door maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Zo is er bijvoorbeeld al langer discussie in Nederland over de inclusiviteit van de dodenherdenking op 4 en 5 mei. Wie wordt herdacht? Wie mag actief deelnemen aan de herdenking? En hoe blijft de herdenking relevant voor toekomstige generaties? Er is uitgebreid onderzoek gedaan over deze kwesties. Nederland is niet het enige land waar deze vragen herhaald worden gesteld.

Gemeenschappen

Rituelen hebben iets paradoxaals: zij creëren hechte gemeenschappen, tijdelijk en solidair, waarbij sociale statussen tijdelijk worden opgeheven, opnieuw kunnen worden gedefinieerd en rituelen sluiten ook altijd buiten. Eerst even over de samenhorigheid: tijdens een protestmars of stille tocht lopen mensen hand in hand die onder gewone omstandigheden elkaar niet snel de hand zouden geven. Na een terroristische aanslag zie je politieke leiders arm in arm lopen door de straten van Parijs en staan zij samen voor de boodschap “wij zijn niet bang”. Deze unieke communitas, een bekend begrip van de antropoloog Victor Turner, is een van de krachten van rituelen. Het samen ergens aan deelnemen is wat achteraf wordt onthouden. Hoe hechter de communitas, hoe groter de emotionele impact van het ritueel. Trouwens ook hoe pijnlijker de context van het ritueel, hoe groter de kans dat communitas kan ontstaan. 

De rituele exclusiviteit is hierbij ook altijd present. Wie niet meeloopt tijdens de stille tocht hoort er niet bij; heeft het moment “gemist”. Wie niet wordt genoemd tijdens een herdenking, bewust en onbewust, raakt vergeten. De communitas creëert een ideaal van homogeniteit, terwijl wij in het dagelijkse leven wellicht sterk van elkaar verschillen, in het ritueel zijn wij een.

Inclusiviteit

In de maatschappij is er terecht discussie over rituele inclusiviteit en exclusiviteit: rituelen veranderen met de tijd en cultuur mee. Soms zijn deze veranderingen pijnlijk en gaan gepaard met protest en discussie. Toch zijn ze noodzakelijk om rituelen betekenisvol te maken en de betekenisvolheid van rituelen te bewaken. Het protocollaire van rituelen, het gestructureerde hoort hierbij. Rituelen zijn altijd voorgeschreven, meer of minder, en er is ruimte voor rituele dynamiek en creativiteit. De vraag die essentieel is naar mijn idee: wat is de kern van het ritueel? Welk deel van het ritueel is non-negotiable? Hoe kan deze kern inclusief worden vertaald naar rituele vormen?

 Op 18 maart organiseerde de Universiteit voor Humanistiek (UvH) in samenwerking met het IRiLiS een online symposium om op deze vragen in te gaan. Wij gingen in gesprek met experts rituele inclusiviteit, pluralisme en interlevensbeschouwelijkheid in het kader van de eenjarige celebrantenopleiding vam de UvH.  

Meer lezen over dit onderwerp?
Grimes, R. L. (2002). Deeply into the bone: Re-inventing rites of passage. University of California Press.

Moyaert, M., & Light, A. (2019). Interreligious Relations and the Negotiation of Ritual Boundaries. In Interreligious Relations and the Negotiation of Ritual Boundaries. https://doi.org/10.1007/978-3-030-05701-5

Turner, V. (1969). The ritual process. Aldine Transaction.

Whitehouse, H., & Lanman, J. A. (2014). The ties that bind us: Ritual, fusion, and identification. Current Anthropology, 55(6), 674–695. https://doi.org/10.1086/678698

Afbeelding op deze pagina van Yena Kwon via Unsplash