Reageer
‘Als jullie Vader het niet wil’ - Matteüs 10:29 in de NBV
22 april 2016
Er zijn bijbelteksten die vragen oproepen, hoe je ze ook vertaalt. Matteüs 10:29 is zo’n tekst. In De Nieuwe Bijbelvertaling (2004) luidt dit vers als volgt: ‘Wat kosten twee mussen? Zo goed als niets. Maar er valt er niet één dood neer als jullie Vader het niet wil.’ Op deze vertaling zijn veel reacties gekomen. Matthijs de Jong van het Nederlands Bijbelgenootschap licht de vertaling toe.
Wil God dan ellende?
De kritiek op de vertaling van Matteüs 10:29 richt zich steeds op het slot van de laatste zin. In het Grieks staat hier: aneu tou patros humòn, ‘zonder jullie Vader'. Maar betekent dat zonder dat God het wil of zonder dat God het weet? Dat maakt voor veel bijbellezers van vandaag een wereld van verschil!
Laten we eerst de brontekst bekijken. Die begint met een vraag die uitgaat van een bevestigend antwoord: Worden twee mussen niet verkocht voor een as? Een as komt overeen met 1/16 denarie. Het is een klein bedrag. De retorische betekenis van dit zinnetje is: mussen kosten bijna niets, nietwaar? Daarna volgt de zin waar het om draait. Die luidt, letterlijk omgezet, ‘maar niet één van hen valt ter aarde zonder jullie Vader’. De Statenvertaling en de NBG 1951 vertalen de laatste woorden op deze manier, zo kaal mogelijk: ‘zonder uw Vader’. Het is weliswaar een letterlijke weergave van het Grieks, maar het is geen goed Nederlands. Wél goed Nederlands is ‘buiten jullie Vader om’. Die woorden lees je in de Groot Nieuws Bijbel, de Willibrordvertaling en de Herziene Statenvertaling. Het is een goede weergave van de Griekse woorden en het is open geformuleerd. God heeft er, op de een of andere manier, mee te maken. Je kunt er in de uitleg verschillende kanten mee op.
Maar dit is niet de enige mogelijkheid. Je kunt als vertaler ook de vraag stellen: wat betekenen de Griekse woorden eigenlijk? Wat houdt dat ‘zonder jullie Vader’ in? Die woorden impliceren natuurlijk dat God er op de een of andere manier bij betrokken is, maar hoe is hij precies betrokken? Door te vertalen ‘zonder dat jullie Vader het weet’ of ‘zonder dat jullie Vader het wil’ maak je de wijze van zijn betrokkenheid expliciet. Die laatste optie volgt de NBV, met een iets andere formulering: ‘als jullie Vader het niet wil’. Deze weergave biedt meer duidelijkheid over de manier waarop God betrokken is.
Bij sommige lezers valt deze vertaling verkeerd. Als je de tekst zo vertaalt, lijkt het alsof alle ellende en verschrikking in de wereld voortkomen uit Gods wil, en dat kán niet. ‘Zonder dat God het wil’ is een verkeerde vertaling, vinden ze. Het moet zijn: ‘zonder dat God het weet’. Deze gedachte leeft bij een groot aantal bijbellezers, maar de vraag is of de strekking van de laatste vertaling wel klopt.
Wat staat er?
Ik vond drie recente studies waarin de Griekse zin onder de loep wordt genomen: van Hirunuma, Buitenwerf en Van der Horst. Alle drie de auteurs bekijken hoe de woorden ‘niet zonder God’ (in allerlei varianten) fungeren in de Griekse literatuur. Ze hebben alle drie een .
De moeite die sommige bijbellezers hebben met deze voorstelling laat zich dus niet omzetten in vertaalkritiek. De weergave van de NBV is vanuit taalkundig en exegetisch oogpunt goed verdedigbaar.
We hebben dus twee goede vertaalopties. Beide zijn een goede weergave van het Grieks, en beide hebben hun voors en tegens. De tweede, ‘zonder dat jullie Vader het wil’, geeft de lezer meer inzicht in de betekenis van de Griekse zin. Het maakt duidelijk welke gedachte de Griekse woorden hier oproepen (Gods invloed en directe betrokkenheid).
Een nadeel van deze expliciete weergave is dat dit lezers ook kan afschrikken. Om die reden zou je de voorkeur kunnen geven aan de voorzichtigere weergave ‘buiten jullie Vader om’. Al loop je dan weer een grote kans dat het wordt ingevuld op een manier die niet klopt met de bedoeling van het Grieks.
Beide vertaalopties zijn verdedigbaar, en het is niet uitgesloten dat bij de revisie van de NBV de voorzichtige keuze alsnog de voorkeur krijgt.
Veilig bij God
Voor de recente Bijbel in Gewone Taal moest een andere oplossing worden gezocht. De duidelijkheid waar deze vertaling op uit is, vraagt om directe formuleringen. De vraag die we onszelf als vertalers stelden was: hoe kun je wat de tekst wil zeggen zo duidelijk mogelijk onder woorden brengen? Voor deze tekst is dat: er valt geen mus zomaar dood op de grond, zo ver reikt Gods macht. Zo is dit vers vertaald in de BGT:
Mussen kosten bijna niets, je hebt er al twee voor een paar cent. Toch valt er dankzij de macht van God, jullie Vader, geen mus zomaar dood op de grond.
En dus geldt nog sterker dat ook gelovigen – die immers veel meer waard zijn dan mussen – er niet zomaar aan kunnen gaan; Gods macht is onbegrensd. Betekent dat dat er geen ellende kan plaatsvinden? Nee, het betekent dat je in die ellende in Gods hand bent. Als je de hele tekst van Matteüs 10:26-33 leest, zie je waar het om draait. Drie keer wordt gezegd: wees niet bang. Daar ligt de nadruk op. Je hoeft niet bang te zijn, want Gods macht is onbegrensd. Bij hem ben je in veiligheid. Op aarde kunnen de verschrikkelijkste dingen gebeuren, maar nooit zomaar. In leven en in sterven zijn we in Gods hand.
Als vertalers hebben we geprobeerd om juist de bemoedigende toon te laten doorklinken in de tekst – ‘dankzij de macht van God’ – omdat dát de essentie van deze passage is. Maar de inhoud van de tekst blijft dezelfde. Nog steeds is de consequentie dat áls er iets ergs gebeurt, het – kennelijk – Gods wil was. Dat is geen vertaalprobleem, maar een theologisch vraagstuk.
