Oekraïense stemmen op het toneel van de wereldoecumene

Foto: Albin Hillert/WCC

Oecumenische diplomatie

Met spanning had ik uitgekeken naar de kwestie van de oorlog in Oekraïne die op de agenda zou staan. Hoe zou de Wereldraad het aanpakken, wat was er mogelijk? Het bestuur wilde niet weten van een uitsluiting van de Russisch-Orthodoxe Kerk, en weerstond de druk van publieke opinie. Immers 'all are welcome'. Waarnemend secretaris-generaal, de Roemeense priester dr. Ioan Sauca, benadrukte: “Bij de Wereldraad van Kerken spreken we de taal van geloof, niet van politiek, we zijn een open platform voor iedereen. De Russisch-Orthodoxe Kerk is een volwaardig lid van de gemeenschap.” Met twintig personen sterk was de Russische delegatie gekomen. Maar ook had de leiding van de Wereldraad een maand tevoren een bezoek aan Oekraïense kerken gebracht. Zij konden tot nu toe geen lid van de Wereldraad worden omdat het hen aan een onafhankelijke en erkende status ontbrak. De Oekraïense Raad van Kerken en Religieuze Organisaties werd uitgenodigd naar de Assemblee te komen om stem te geven aan de gevolgen van de oorlog en wat ze als kerken doen. Ze waren met twaalf waarnemers aanwezig.

Opvallend 

Opvallend: van de grootste en belangrijkste kerken (de beide Orthodoxe kerken en de Oekraïense Grieks-Katholieke kerk) waren niet de hoogste kerkleiders afgevaardigd, maar vertegenwoordigers uit een lager echelon. Het zegt iets over afbreukrisico en behoedzame diplomatie. Sauca heette de Oekraïners welkom in de plenaire vergadering en onderstreepte hoe de Wereldraad een veilig en open platform wil zijn om stem te geven aan Oekraïense kerken en zich wil inspannen om bruggen te bouwen naar heling en eenheid. Sauca gelooft in de aanpak van mens tot mens. Als directeur van Bossey kreeg hij studenten uit conflicterende kerken bijeen rond pizza en bier.

Goedmakertje

Om maar direct de plot te verraden: zo spannend als met Bondspresident Steinmeier’s toespraak op de openingsdag werd het niet, en de Russische delegatie kwam niet aan het woord. Van een ontmoeting, laat staan een dialoog, was geen sprake. Daar is het echt de tijd niet voor. De Russen hadden al wel – als een goedmakertje?  – het voorrecht gehad van een speciale ontmoeting met Sauca en dr. Agnes Abuom, president van de Wereldraad, de dag ervoor. Een fotoverslag daarvan vulde de website van de Russisch-Orthodoxe Kerk zodat het niemand opviel dat ander nieuws verzwegen werd.

Van een ontmoeting, laat staan een dialoog, was geen sprake. Daar is het echt de tijd niet voor.

Accent op humanitaire rol van de kerken

Alleen sprekers namens de twee Oekraïense orthodoxe kerken kregen de vloer: de in 2019 gestichte, zelfstandige Orthodoxe Kerk van Oekraïne (OCU) en de formeel nog steeds aan het Moskou-patriarchaat verbonden Oekraïens-Orthodoxe Kerk (UOC) die echter – dit moet er onmiddellijk bij gezegd worden – afgeknapt is op de oorlogsretoriek van patriarch Kirill en in concilie bijeen op 27 mei haar onafhankelijkheid ten opzichte van Moskou aangekondigd heeft.

Groot potentieel tot samenwerking

Van de Oekraïense sprekers ken ik er twee persoonlijk: Sergii Bortnyk en Roman Sigov. Prof. Bortnyk is docent aan de Theologische Academie van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk en de twintiger Roman Sigov begeleidt tegenwoordig internationale journalisten naar de frontgebieden. Hij sprak namens de andere Orthodoxe kerk. Ik weet dat de beiden in Kyiv in dezelfde vriendenkring van christelijke intellectuelen verkeren, en dezelfde politieke idealen delen. Juist onder deze mensen die niet horen tot de klerikale hiërarchie zit een groot potentieel tot samenwerking over kerkgrenzen heen. De verschillen tussen beide orthodoxe kerken moeten niet overdreven worden.

Juist onder deze mensen die niet horen tot de klerikale hiërarchie zit een groot potentieel tot samenwerking over kerkgrenzen heen. 

Wees niet als de priester

Aartsbisschop Yevstratiy van Chernihiv en Nizhyn (OCU) sprak de meest klare taal. “Sinds driehonderd jaar probeert de Russische macht ons weg te vagen, onze uniciteit en individualiteit te elimineren. Vandaag wordt Oekraïne aangevallen door rovers. Wees niet als de priester en de leviet, ga niet aan de andere kant voorbij aan ons lijden en onze pijn.” Hij en andere sprekers benadrukten de pastorale en humanitaire hulpverlening door de Oekraïense kerken voor wie ook maar hulp nodig heeft, zoals oudere mensen die achterblijven en de velen op de vlucht. Ze riepen de buitenlandse kerken op te blijven steunen, materieel en met gebed, en ook door de waarheid te verdedigen tegen de Russische propaganda.

Merkwaardig

Merkwaardig en onnodig was het dat de jonge Ivanna Illina (OUC) in het podiumgesprek ineens vanaf haar aantekeningenbriefje begon over “een binnenlands interconfessioneel conflict tussen de twee Orthodoxe kerken, het afpakken van kerkgebouwen en het verdrijven van onze mensen uit hun kerken". Ze zei: “Naast de militaire oorlog is er een religieuze oorlog gaande, de gelovigen van onze kerk hebben bescherming nodig.” De cynische realiteit is juist dat het Russische leger de kerkgebouwen kapotschiet en gelovigen doodt die Kirill als opperherder hebben. De voorstelling van een “religieuze oorlog” die in Oekraïne gaande is, past in het Russische narratief ter rechtvaardiging van de oorlog. In nagesprek bleek mij dat dit beeld was blijven hangen bij diverse aanwezigen die zeiden “er moet nog veel verzoening tussen de kerken in Oekraïne plaatsvinden.”

Gemiste kans op theologisch protest

Door tijdsgebrek kwam het gesprek met de jongeren niet goed uit de verf. Het bleef hangen bij de diaconale rol die de kerken op zich nemen. Mijn eindconclusie over 'Oekraïne' in de assemblee is dat het allemaal wat tam en voorzichtig bleef. De verhalen zullen door kerkdiplomatieke molens geslepen zijn. Een kerkpolitiek statement werd gemaakt door Bortnyk die het conciliebesluit tot zelfstandigheid ten opzichte van Moskou van zijn kerk benadrukte, maar de implicaties daarvan zijn vooral voor de goede verstaander. Als ik eerlijk ben, moet ik constateren dat de Oekraïense kerken de kans om een echt theologisch statement te maken niet hebben gegrepen. En dat terwijl Bondspresident en Reformierter gelovige Frank-Walter Steinmeier (“ik spreek hier ook als christen onder christenen”) de grond zo mooi had geprepareerd op de openingsdag. Hij noemde de houding van de leiding van de Russisch-Orthodoxe Kerk “een ernstige, ja zelfs geloofsvijandige en blasfemische dwaalweg.” “Deze propaganda tegen de vrije rechten van burgers van een ander land, dit nationalisme dat willekeurig Gods wil voor het karretje van de imperialistische machtsdromen van een dictatuur spant, moet ons protest oproepen, ook hier in deze zaal, in deze Assemblee.” Dat protest hadden de Oekraïense kerken met theologische reflecties kunnen voeden en inspireren, ze hebben het in huis. Ze kunnen prima vertellen waarom ze uit christelijke inspiratie zich teweerstellen tegen een totalitaire staat en wat voor samenleving en vrijheid ze tegen elke prijs willen verdedigen, en hoe dat met de toekomst van Europa te maken heeft. Enkele goedgekozen one-liners hadden dit verhaal wereldkundig kunnen maken. Het kwam er (nog) niet van. Oecumenische onervarenheid zal daarin zeker een rol spelen.

Mijn eindconclusie over 'Oekraïne' in de assemblee is dat het allemaal wat tam en voorzichtig bleef. 

Dialoog?

Of de dialoog op deze Assemblee op de een of andere manier plaatsvindt tussen de kerken van Rusland en Oekraïne? Ik ben er niet optimistisch over. Ik denk niet dat er achter de schermen serieus gepraat wordt tussen de delegaties. Daarvoor is de Oekraïense delegatie te 'licht'. Evenmin schuiven ze informeel bij elkaar aan tafel of bidden en zingen met elkaar in de vieringen, zoals sommigen hoopvol suggereren. Wel wordt er door vertegenwoordigers van ándere kerken met de delegaties gepraat. Daarvoor biedt de aanwezigheid van beide partijen een kans. Het zal hopelijk ook een uitwerking hebben, evenals de krachtige oecumenische energie die overal aanwezig is.

Pizza en bier

De oprechte, gemoedelijke Ioan Sauca kreeg de studenten van Bossey dan bij elkaar met pizza en bier, het is een gotspe om te denken dat dit werken kan terwijl Russische raketten dag en nacht afgeschoten worden op Oekraïense steden. Niettemin, de slachtoffers hebben een stem gekregen op het hoogste podium van de christelijke wereldfamilie. Oekraïense kerken hebben laten zien dat ze er zijn, en hoe ze hun verantwoordelijkheid nemen. Hun lidmaatschap moet snel geregeld worden. Niet alleen omdat 'all are welcome' maar omdat ze met hun multiconfessionele traditie, hun door lijden en goelag getekende spiritualiteit en hun taaie onverzettelijkheid een verrijking zullen zijn voor de oecumenische gemeenschap. Zij hebben hun unieke verhaal te vertellen, helaas tot op de dag van vandaag, hoe Christus’ liefde niet ophoudt de wereld te bewegen tot verzoening, en welke onnoemelijk grote offers het getuigen van die liefde soms vraagt.