Theologie in oorlogstijd: christelijke hoop in Oekraïne

Ik schrijf deze tekst toen de hele wereld beelden zag van de genocide op Oekraïense burgers. Op dit moment moet ik me voorbereiden op de volgende lezing over publieke theologie voor studenten aan de Ukrainian Catholic University. Ondanks de oorlog die begon met de Russische invasie op 24 februari 2022, heeft onze universiteit haar onderwijsproces hervat.

"Ik voel de zwakte en beperkingen van de menselijke natuur"

De Covid-pandemie heeft ons voorbereid op een nieuw online leerformat dat we met succes hebben gebruikt in oorlogstijd. Ik sta er versteld van hoe studenten in moeilijke tijden de tijd en motivatie vinden voor academisch werk. Tegelijkertijd kan ik geen woord schrijven over mijn onderzoek naar de theologie van waardigheid. Ik voel innerlijke verwoesting en ik kan geen woord uit mezelf persen. Ik herinner me de woorden van een Duitse schrijver die soldaat was in de eerste helft van de 20e eeuw. Hij getuigde dat woorden van eer en waardigheid de soldaten aan het lachen maakten toen ze zich bevonden op plaatsen waar dode mensen op groteske hopen in de straten lagen.

Voor het derde semester op rij leiden pater dr. Mykhailo Dymyd en ik een cursus voor niet-theologische studenten over de interactie tussen de kerk en de openbare ruimte door de lens van de revolutie van waardigheid. Onze cursus heeft de titel 'God en Maidan'. Morgen is de eerste lezing, terwijl ik geen duidelijk plan heb waar ik het over moet hebben. De tragedie die plaatsvond aan de grens van Kiev toonde aan dat er geen grens is aan menselijke gemeenheid en wreedheid. Ik voel de zwakte en beperkingen van de menselijke natuur. Wat kan ik als theoloog zeggen als artillerie en mijnwerper klinken?

"Ik schaam me omdat ik veilig ben"

Ik kan geen woorden vinden als ik de getuigenissen van mensen over marteling en verkrachting lees. Voor mijn ogen zijn de tranen van verkrachte vrouwen, kindgetuigen van moorden en verkrachtingen, en mannen omhuld met verband die in het achterhoofd zijn geschoten. Soldaten van de strijdkrachten van de Russische Federatie in Bucha doodden Vitaly Vinogradov, de decaan van het Slavische Evangelische Seminarie in Kiev. Toen Poetin Oekraïne de oorlog verklaarde, schetste hij de denazificatie en demilitarisering van Oekraïne als de belangrijkste doelen. Ik wil weten in welke categorie de onschuldig vermoorde Vitaly valt volgens Russische propagandisten.

Ik ben bevoorrecht omdat ik in West-Oekraïne woon - we zijn ver van de grens met Rusland. Mijn familie is op een veilige plek. Ik schrijf deze tekst in een warme en veilige kamer, maar tegelijkertijd ervaren mijn broeders en zusters verschrikkingen die vergelijkbaar zijn met die ervaren door de mensen van Srebrenica en Rwanda. Ik kijk naar de foto's van Bucha via het beeldscherm en ik ben doodsbang. Ik heb geen woorden te zeggen in het bijzijn van vrouwen en kinderen uit Bucha. Ik schaam me omdat ik veilig ben. Als ik met mijn zoon praat, stel ik me kinderen voor die hun ouders nooit meer zullen zien.

"Hoe kan ik theologiseren na Bucha?"

In feite ervaren we in onze specifieke context hetzelfde probleem dat theologen na de Tweede Wereldoorlog hadden. In de lege ruimte vraag ik me af: hoe kan ik theologiseren na Bucha? Hoe praten over God na Auschwitz? Nu realiseerde ik me in de praktijk de uitdagingen die Jürgen Moltmann aanging toen hij aan de theologie van de hoop werkte.

Oekraïense theologen creëerden geen theologie na de Holodomor. We besteedden weinig aandacht aan de studie van de samenwerking van de kerk met het totalitaire Sovjetregime. Stilte over de misdaden uit het verleden - baart nieuwe misdaden. De meeste soldaten die in Bucha hebben gedood, verkracht en geplunderd, zijn gedoopt in de Russisch-Orthodoxe Kerk (ROK). Het is symbolisch dat in een tijd dat het Russische leger oorlogsmisdaden pleegde in Oekraïne, Patriarch Kirill in een preek sprak over het vredelievende karakter van Russen. Helemaal aan het begin van de oorlog noemde hij de oorlog in Donbas een metafysische oorlog tegen LHBT-mensen.

Patriarch Kirill sprak niet over de oorlog in Oekraïne, omdat er volgens de verhalen van de Russische propaganda geen oorlog is in Oekraïne. Zelfs vóór de tragedie in Bucha vroegen studenten die deelnamen aan de cursus 'God en de Maidan': kan patriarch Kirill een christen worden genoemd? Is de ROK, die zwijgt over de oorlog, een kerk? Na Bucha heb ik duidelijke antwoorden op deze vragen.

"Ware theologie kan moeilijke onderwerpen niet uit de weg gaan"

De tijd van crisis doet denken aan basale dingen. Ware theologie kan moeilijke onderwerpen niet uit de weg gaan en zich verschuilen achter goede woorden over liefde, vrede en wederzijds begrip. Theologie moet waar zijn. Het kwaad moet kwaad worden genoemd en kan niet worden gerechtvaardigd door het feit dat Rusland zijn eigen waarheid heeft. Rusland heeft zijn eigen waarheid - dit zijn de woorden van de Russische filosoof Alexander Doegin, een van de oorlogsideologen. "Rusland is het laatste bastion van de orthodoxie", "Moskou is het derde Rome", "We hebben een metafysische oorlog met LHBT-mensen" - achter deze verhalen gaat een laag, cynisch en zondig verlangen naar oorlog schuil.

Hoop dragen is een taak voor Oekraïense theologen, het is een gids voor onderzoekers die theologisch over deze oorlog zullen nadenken. Roman Solovyi, een Oekraïense theoloog en directeur van het Oost-Europees Instituut voor Theologie, vraagt retorisch in zijn Facebook-bericht: "Wat kan worden gezegd over mensen die de hel op aarde hebben overleefd, die voor hen was geregeld door het Russische leger dat genoot van zijn macht en straffeloosheid?" Dergelijke vragen zullen de contouren van de theologie na Bucha bepalen.

Oekraïense theologie en het Koninkrijk van God

Ik wil de Italiaanse dichter Dante Alighieri noemen, die de hel afschilderde als een plaats waar geen hoop is. Russische wapens hebben dezelfde hel naar vreedzame Oekraïense landen gebracht. De tragedies van de twintigste eeuw, evenals de nieuwe misdaden van de eenentwintigste eeuw, hebben mensen doen nadenken over hopeloosheid en de hel. Christenen zijn getuigen van het Paradijs, omdat ze al hier in dit leven deel kunnen hebben aan het Koninkrijk van God.

Het is duidelijk dat de belangrijkste taak van de Oekraïense theologie in de komende jaren is om het probleem op te lossen van het aanschouwen van het Paradijs en het Koninkrijk van God in de duisternis van onze dagen. Op dit moment voel ik me niet goed genoeg om deel te nemen aan de Negotiating Good Life in Times of Crisis-conferentie bij PThU, ook heb ik de afgelopen maand mijn onderzoeksproject niet kunnen doen, maar nu voel ik me moreel verplicht om mijn onderzoeksproject over theologie van waardigheid af te ronden. Recente gebeurtenissen en de hoop die leeft in de harten van mijn broeders en zusters in Oekraïne tonen me duidelijk mijn rol - ik ben de ambassadeur van Bucha. Alle mensen van goede wil zijn ambassadeurs van Bucha. Het is onze taak, ongeacht beroep of soort activiteit, om de waarheid over Oekraïne te brengen en hoop te brengen aan degenen die haar hebben verloren.

Ik heb geen duidelijk plan voor het volgende college met de studenten, maar ik weet zeker dat we het over christelijke hoop zullen hebben.

Foto copyright Rob Nelisse, Erasmus+ productie Theology without Borders