Promotie Dick Schinkelshoek: Meebuigen of ombuigen
Hoe verhoudt een christen zich tot de politieke realiteit? En hoe kunnen kerken spreken in een gepolariseerde wereld? De Duitse theoloog Alfred Dedo Müller zocht naar een evenwicht tussen profetische kritiek en pragmatische aanpassing. Juist die zoektocht naar balans bracht hem in nazi-Duitsland tot een morele misrekening. Hoe kon een Duitse theoloog die een weerbare theologie ontwikkelde toch meebuigen met het nationaalsocialisme? Tijdens zijn promotie op 30 juni gaat Dick Schinkelshoek hierop in.
Foto: Judith Fokker
Over het proefschrift
'Hitler aan zijn woord houden.' Dat was in de jaren dertig de strategie van praktisch theoloog Alfred Dedo Müller (1890-1972). Terwijl christenen - op een enkeling na - of volledig meegingen in de nationaalsocialistische ideologie of zich in stilzwijgen terugtrokken, koos Müller voor een middenweg. Hij wilde in gesprek blijven, als theologische stem relevant zijn, meebuigen om ten slotte ten goede te kunnen ombuigen. De worsteling van Müller is opnieuw actueel in een tijd waarin kerken en christenen zoeken naar hun rol in een gepolariseerde samenleving. Moeten ze zich profetisch uitspreken tegen maatschappelijke trends, of juist aansluiting zoeken bij hedendaagse ontwikkelingen?
Methode van ‘religieus realisme’
Müllers biografie leest als een spiegel van de twintigste eeuw: van de Weimarrepubliek en het Derde Rijk tot de DDR. Hij was overtuigd dat de kerk midden in de storm moet staan. In zijn boeken, preken en artikelen zocht hij naar een christelijke stem die tegelijk kritisch én hoopvol kon klinken. Zijn antwoord was wat hij 'religieus realisme' noemde: een ethiek gevoed door Bijbel, traditie, ervaring, rede én maatschappelijke context. Müller ontwikkelde een methode die actuele fenomenen uit politiek en maatschappij als Gleichnis (of symbool) beschouwde van het eeuwige Koninkrijk van God. Zo kon hij de werkelijkheid zowel bevestigen als bekritiseren.
Profetische kritiek en fatale aanpassing
Met deze visie in de hand kon Müller al in de jaren twintig en begin dertig opvallend genoeg het opkomende fascisme bekritiseren. Hij doorzag hoe seculiere waarden als vrijheid en gelijkheid in lijn konden lijken met het evangelie, zonder het daadwerkelijk te zijn. De samenleving kon volgens hem, alleen al vanwege deze ontmaskerende rol, niet zonder theologische reflectie. Dezelfde methode bracht hem echter vanaf 1933 ook tot sympathie voor het nationaalsocialisme. Vanuit zijn verlangen om actuele ontwikkelingen serieus te nemen, ging hij een eind mee in nationaalsocialistische ideeën over volk, Joden en 'minderwaardig leven' – zonder overigens de latere genocide te legitimeren.
Waarom weerbare theologie nodig is
Wat kunnen we vandaag leren van Müllers methode die relevant én kritisch wilde zijn, maar op een cruciaal moment faalde? Het onderzoek van Schinkelshoek betoogt dat begrip van deze aanpak, die Alfred Dedo Müller en vele andere theologen in de invloedssfeer van het nationaalsocialisme bracht, cruciaal is voor een werkelijk weerbare theologie. Niet alleen om zich te wapenen tegen nieuwe fascistische invloeden, maar tegen elke ideologie die zich als 'verlossing' presenteert – of die nu van links of van rechts komt.
Over de promovendus
Dick Schinkelshoek (1981) is journalist en podcastmaker, en studeerde theologie aan de Universiteit Utrecht. Tot 2013 was hij gemeentepredikant van de protestantse gemeente van Zoelen. Tegenwoordig werkt hij bij het Nederlands Dagblad. Schinkelshoek analyseert voor de krant onder meer trends in de kerk en het christelijk geloof. Hij stelde met anderen in 2016 de afscheidsbundel samen van scheidend PKN-scriba Arjan Plaisier: Waar een Woord is. Het protestantisme doordacht. Samen met journalist Daniël Gillissen maakt hij de wekelijkse podcast Dick en Daniël Geloven het Wel over nieuws en ontwikkelingen in de kerken.
Praktische informatie
Datum: 30 juni 2025
Tijd: 15.00 uur
Locatie: Jacobikerk, Utrecht
