Zegt Jezus ‘Houd me niet vast’?

Over dit vers alleen al is zoveel geschreven dat ik in deze korte bijdrage slechts enkele dingen kan noemen. Zo zou het zeer de moeite waard zijn om de rol van vrouwen als getuigen van Jezus’ opstanding te verkennen, en dan vooral die van Maria van Magdala, en ook om de vraag te stellen waarom Paulus in 1 Korinthe (1 Kor 15:1–7) van een dergelijke rol niets schijnt te weten (of te willen weten). Ik beperk me dit keer echter vooral tot het ene zinnetje ‘Houd me niet vast.’ 

Om te beginnen is er een heel lange uitlegtraditie die het Grieks niet als ‘Houd me niet vast’, maar als ‘Raak me niet aan’ weergeeft (zo ook de Statenvertaling). Eeuwenlang, tot de negentiende eeuw, was dat zelfs de enige opvatting over de betekenis van Jezus’ woorden. De invloed van de standaard Latijnse vertaling, de Vulgaat, is hier voelbaar, want die heeft noli me tangere, waarbij tangere inderdaad alleen maar ‘aanraken’ kan betekenen. 

De laatste twee eeuwen is er echter veel discussie over de precieze betekenis van het gebruikte werkwoord. Johannes heeft dat werkwoord alleen hier, maar in de rest van het Nieuwe Testament komt het redelijk vaak voor en dan betekent het steeds ‘aanraken’, bijvoorbeeld als Jezus bij een genezing iemand aanraakt (Matt 9:29). Het is dus op het eerste gezicht nogal gezocht om voor deze plaats opeens ‘vasthouden’ te kiezen. Toch is er wel iets voor te zeggen, omdat het hier om een bijzondere vorm van de gebiedende wijs gaat, hoewel je dan eigenlijk nog een stap verder zou moeten gaan en ‘houd me niet langer vast’ zou moeten kiezen. 

De keuze voor ‘vasthouden’ in plaats van ‘aanraken’ lijkt echter vooral ingegeven door de wens om samenhang in het vers aan te brengen. Een steeds terugkerende vraag is namelijk hoe het idee ‘Ik ben nog niet opgestegen naar de Vader’ ooit een reden voor Jezus kan zijn om Maria te verbieden hem aan te raken (in het Grieks is dat zinnetje met een voegwoord duidelijk als reden gemarkeerd, maar NBV21 heeft de tekst in het Nederlands willen versoepelen). 

Met ‘houd me niet vast’ wordt het allemaal iets beter voorstelbaar. Jezus zegt dan in feite: ‘Je kunt me niet vasthouden, want ik moet opstijgen naar mijn Vader,’ en in plaats van vasthouden krijgt Maria een duidelijke opdracht: ze moet voor Jezus’ leerlingen boodschapster van haar ontmoeting en van Jezus’ hemelvaart worden.

Uitleggers in de problemen 

Met het oude ‘raak me niet aan’ raken de uitleggers veel meer in de problemen. Niet alleen valt niet zomaar in te zien waarom een aanraking Jezus zou verhinderen om naar de Vader op te stijgen, maar ook komt als vanzelf de vraag op waarom Maria niet zou hebben gemogen wat een week later Tomas juist wel mocht (Joh 20:24–29): Jezus aanraken (ook al worden er bij Tomas andere, nog concretere werkwoorden gebruikt). 

Juist op dit punt vind je bij de exegeten de wonderlijkste verklaringen, naast eerlijke erkenning dat de tekst raadselachtig blijft. Zo zijn er vrij veel die het verschil tussen Tomas als man en Maria als vrouw aanvoeren, de eerste bovendien als een van de twaalf leerlingen en de tweede dan vaak als ‘zondige vrouw’. 

Met dat laatste volgen ze trouwens een betreurenswaardige uitlegtraditie die Maria van Magdala geheel onhistorisch identificeert met de ‘zondares’ uit Lucas 7:36–50. Er is zelfs een uitlegger geweest die als vanzelfsprekend aannam dat de opgestane Jezus ongekleed was, en dat Jezus met zijn verbod Maria dus beschermen wilde tegen een zondige terugval. Weer anderen stellen dat Maria Jezus wilde aanraken om zeker te weten dat het niet om een geestverschijning ging, en dat Jezus dat natuurlijk niet nodig vond. Zo mogelijk nog exotischer is een verklaring als zouden Jezus’ wonden nog te vers zijn geweest. 

Een paar letters veranderen

Zoals wel vaker bij lastige teksten hebben uitleggers ook wel geprobeerd de tekst te verbeteren, dat wil zeggen, ze hebben aangenomen dat er een klein ongelukkig foutje in de Grieks tekst is geslopen dat zij dan ongedaan willen maken. Zo hoef je maar een paar letters te veranderen om Jezus ‘wees niet bang’ te laten zeggen in plaats van ‘raak me niet aan’ – wat wel aantrekkelijk lijkt maar de samenhang juist niet herstelt. 

Je kunt ook een punt middenin het Griekse zinnetje plaatsen, zodat er komt te staan: ‘Nee. Raak me aan.’ Daarbij zou ‘nee’ dan inhouden dat Jezus nog even nadrukkelijk ontkent dat hij de tuinman is. Dit voorstel is veel te gekunsteld om waar te kunnen zijn, maar het heeft wel weer anderen op het idee gebracht om de ontkenning zelf weg te laten: ‘Raak me (gerust) aan!’ Een uitnodiging dus in plaats van een verbod, waarbij de reden ‘ik ben nog niet opgestegen’ gaat klinken als ‘nu kun je me nog even aanraken.’ 

Het is vervolgens ook wel vrij gemakkelijk voorstelbaar dat ooit bij het overschrijven van het verhaal dat woordje ‘niet’ zou zijn binnengesmokkeld door iemand die juist niet wilde dat Maria Jezus zou hebben aangeraakt. Maar ook dit idee is veel te gezocht en voelt vooral als een verlegenheidsoplossing. 

Onzekere keuze 

Al met al denk ik dat NBV21 met ‘houd me niet vast’ wel de meest verantwoorde keuze heeft gemaakt, al blijft er veel onzeker, en al heeft de uitlegtraditie er dan kennelijk eeuwenlang geheel naast gezeten. Ook blijf ik wat argwanend als voor één bepaalde plaats in het hele Nieuwe Testament een bepaald Grieks woord opeens een andere, heel specifieke betekenis schijnt te moeten hebben, zelfs al staat het zo in het meest gebruikte en meest wetenschappelijke grote woordenboek dat de onderzoekers tegenwoordig gebruiken.