Mystiek en de Bijbel: Het Hooglied uitgelegd door vrouwen

Vroegchristelijke uitleg van het Hooglied 

Aan wie moeten we dan denken als het gaat over christelijke mystici? Als de drie grondleggers van de christelijke mystieke traditie worden Origenes (ca. 185–ca. 254), Augustinus van Hippo (354–430), en Dionysius de Areopagiet (laat 5e/vroeg 6e eeuw) genoemd. Wanneer we hun teksten lezen, wordt al snel duidelijk dat de uitleg van de Schrift ook bij het ontwikkelen van hun mystieke ideeën vooropstaat.  

Zo zijn mystieke beschrijvingen van de christelijke liefde tot God vaak geïnspireerd door het Hooglied. Voortbouwend op oudere joodse exegese, stelt Origenes dat het Hooglied de relatie tussen God en de ziel/kerk beschrijft als een huwelijk en dat de boodschap in de eerste plaats mystiek is.2 Zo schrijft Origenes in de proloog van zijn Commentaar op het Hooglied: 

Het lijkt mij dat dit kleine boek een epithalamium is, dat wil zeggen een bruiloftslied, dat Salomo in de vorm van een drama heeft geschreven en onder de gedaante van de Bruid heeft gezongen, die op het punt staat te trouwen en brandt van hemelse liefde voor haar Bruidegom, die het Woord van God is [dat wil zeggen: Jezus]. En inderdaad had zij Hem diep lief, of we haar nu opvatten als de naar zijn beeld geschapen ziel of als de Kerk. […] [H]et geheel [van het Hooglied] bestaat uit mystieke uitingen.

Voor Origenes is het lezen van de Bijbel ‘anagogisch’ – het verheft je, doet je opstijgen naar God. Hij ziet de Schrift als een geschenk van God dat ons beelden biedt die ons kunnen leiden naar verborgen geestelijke werkelijkheden. God liefhebben betekent de Bijbel lezen en de tekst interpreteren om tot de achterliggende betekenissen door te dringen. En omdat het Hooglied exclusief over Gods liefde gaat, was het voor Origenes een uiterst belangrijk Bijbelboek. 

Vrouwen die de Bijbel uitleggen 

Natuurlijk waren niet alle christelijke mystici mannen, of hadden zij allemaal een formele theologische opleiding genoten. Omgang met de Bijbel bleef niet beperkt tot theologische opleidingen. Veel mystieke teksten laten zich lezen als weefsel van Bijbelse echo’s, die teruggaan op kennis van de Bijbel via de liturgie. Dat geldt zowel voor mannelijke als voor vrouwelijke mystici. 

Voor het eerste vrouwelijke commentaar op het Hooglied is het echter wachten tot de vroegmoderne tijd. Zoals Bernard McGinn opmerkt, citeert Hildegard van Bingen (1098–1179) al met al ongeveer de helft van het Hooglied en gebruikt ook Mechthild van Magdeburg het uitvoerig. Maar het was Teresa van Ávila (geb. 1515) die als ‘eerste vrouw in de christelijke geschiedenis het lef [had] om een commentaar op het Hooglied te schrijven’.

Mystiek gaat ook om zorg voor deze wereld 

Teresa's Meditaties op het Hooglied is een vrij kort werk en is in de secundaire literatuur vaak over het hoofd gezien. Met haar Meditaties neemt Teresa afstand van het idee dat mystiek zou gaan om louter persoonlijke extase, ten voordele van een vorm van mystiek waarin handelen in deze wereld en contemplatief gebed samengaan – een kernmotief in haar beroemde werk Innerlijke Burcht.

Teresa schreef dit commentaar ondanks het feit dat sinds 1559 (de Index van Valdés) bijbels in de volkstaal verboden waren. Bovendien was directe toegang tot de Schrift voor vrouwen in het zestiende‑eeuwse Spanje verboden. Teresa, die behoorde tot de kloosterorde van de Karmelieten, vertelt dat zij haar biechtvaders raadpleegde en dat zij op hun bevel met de compositie begon. Haar uitbreiding van het werk, dat ze schreef tussen 1572 en 1575, werd in dat laatste jaar door fr. Domingo Báñez goedgekeurd. Maar in 1580 was haar nieuwe biechtvader, Diego de Yanguas, ontzet toen hij hoorde wat zij gedaan had – stel je voor: een vrouw die een commentaar schrijft op de meest heilige tekst van de Bijbel! Hij eiste dat haar boek zou worden vernietigd. Zij gehoorzaamde, maar wist heel goed dat het boek al circuleerde in andere karmelietengemeenschappen. Haar vriend Jerónimo Gracián publiceerde het in 1611.  

Ontroerend en moeilijk te begrijpen 

Teresa’s Meditaties op het Hooglied is het eerste werk dat de stelling verdedigt dat vrouwen ook het recht hebben om de Bijbel te becommentariëren. Zij begint die verdediging door te benadrukken wat een prachtig en ontroerend boek het Hooglied is, en dat zij niet kan begrijpen waarom sommigen het lezen ervan mijden. Ja, het is een moeilijke tekst, maar dat geldt niet alleen voor vrouwen. Ze schrijft: ‘Vele dingen zijn niet bedoeld om door vrouwen te worden begrepen, en ook niet door mannen.’ Zij benadrukt dat allen die geroepen zijn om de Schrift uit te leggen dat ook moeten doen – niet alleen mannen maar ook vrouwen. Het verschil is dat mannen hun recht daartoe niet hoeven te rechtvaardigen. Ze schrijft verder: 

Wanneer de Heer het verlangen heeft om begrip te schenken, doet Zijn Majesteit dat zonder onze inspanning. Ik zeg dit tot vrouwen, en ook tot mannen die niet verplicht zijn om de waarheid te verdedigen met hun geleerdheid. Want zij die de Heer geroepen heeft om ons de Schrift uit te leggen, moeten vanzelfsprekend werken, en zij zullen veel winnen door hun werk.

Mystici als pioniers en rolmodellen 

Moderne onderzoekers zouden het Hooglied niet meer als een liefdesverhaal tussen de ziel en God uitleggen. Toch is het ook voor ons moderne mensen waardevol na te denken over de rol van verlangen in onze omgang met God en met de Bijbel. Het verlangen om de christelijke liefde te verstaan via de Bijbel blijft ook vandaag voor veel christenen belangrijk. 

Christelijke mystici verleggen de grenzen van de theologie: vrouwelijke mystici waren de eersten die het recht van de vrouw verdedigen om de Bijbel uit te leggen. Het is vreemd dat wij vandaag vergeten zijn dat deze mystici ook moedige pioniers waren in het uitleggen van de Bijbel. De mystieke uitleg door vrouwen ook belangrijk voor kerkhistorici omdat ze inzicht biedt in de rol van vrouwen in de geschiedenis van het christendom. En misschien ook omdat ze ons enkele moedige rolmodellen kan aanreiken.