Eerste Willibrordlezing: Kerk en Evangelie na de valwind van het secularisme

Contouren van een nieuw theologisch landschap

De titel van de lezing luidde: Kerk & Evangelie na de valwind van het secularisme: contouren van een nieuw transept. Daarmee verwees Van Kooten naar de historische verwoesting van het middenschip van de Utrechtse Dom door een valwind in 1674 – een gebeurtenis die voor hem model staat voor de seculiere storm die sinds de jaren zestig door West-Europa raasde. Maar zoals de Dom zijn transept en koor behield, zo zien we ook nu de contouren van het Evangelie helderder en toegankelijker in een open wereld, aldus Van Kooten.

Van secularisatie naar openheid

In zijn lezing stelde Van Kooten dat secularisatie, hoewel vaak gezien als bedreiging, nu ook weer leidt tot een hernieuwde openheid voor het geloof. Waar de twintigste eeuw gekenmerkt werd door een snelle ontkerkelijking, tekenen zich toen en ook nu verrassende bewegingen af van bekering en hernieuwde aandacht voor spiritualiteit. Hij noemde voorbeelden uit de Angelsaksische wereld, zoals T.S. Eliot en C.S. Lewis, maar ook hedendaagse figuren als de actrice Eva Simons en Ayaan Hirsi Ali, die recent publiekelijk hun geloof hebben hervonden.

Volgens Van Kooten wijst dit alles op een bredere post-seculiere dynamiek: als zelfs in een van de vroegst en diepst geseculariseerde landen, zoals Nederland, nieuwe openheid voor het Evangelie ontstaat, verdient dat serieuze aandacht.

Waarom overtuigde het secularisme niet?

Van Kooten analyseerde de vier grote denkers van de negentiende eeuw die vaak als bakens van secularisatie gelden: Marx, Freud, Feuerbach en Darwin. Hun inzichten hebben onmiskenbaar invloed gehad, maar Van Kooten stelde dat hun conclusies aan overtuigingskracht hebben verloren. Waar Marx’ machtstheorieën leidden tot postmoderne scepsis, Freud tot een fixatie op het onderbewuste, en Feuerbach tot een radicale projectietheorie van God, blijken deze perspectieven volgens Van Kooten uiteindelijk onvoldoende om existentiële vragen naar zin, gemeenschap en heil te beantwoorden. Juist in dat tekort klinkt opnieuw de aantrekkingskracht van het Evangelie door, zo betoogde hij.

Gen Z en de zoektocht naar gemeenschap

Bijzonder aandacht kreeg de jongere generatie. Uit recente onderzoeken in The Times en The Guardian blijkt dat Generatie Z zich minder atheïstisch noemt dan hun ouders, en openstaat voor religieuze en spirituele vormen van zingeving. Jongeren ervaren de druk van sociale media, psychische problemen en onzekerheid over de toekomst, en ontdekken dat het christendom een tegenwicht kan bieden tegen eenzijdig individualisme. “We zijn gemaakt om verbonden te zijn en voor en met anderen te leven,” citeerde Van Kooten een geïnterviewde jongere.

Voor Van Kooten sluit dit nauw aan bij de aantrekkingskracht van het Evangelie in de eerste eeuw: het bood een nieuw soort gemeenschap, waarin vergeving, liefde en hoop centraal stonden.

Cyclische geschiedenis en hoopvolle renaissance

Tot slot plaatste Van Kooten de huidige ontwikkelingen in een breder historisch perspectief. Religieuze heroplevingen en renaissances keren volgens hem cyclisch terug, ongeveer eens in de vier eeuwen. Zoals de tijd van Constantijn, de middeleeuwse universiteiten en de Reformatie momenten van vernieuwing waren, zo mogen wij vandaag tekenen van een nieuwe fase van geloof en theologie verwachten. De periode van secularisatie, van Strauss tot Fukuyama, is afgesloten. "Kerk-zijn en theologie bedrijven in een nieuw post-seculier tijdperk moet niet gaan om het terugrestaureren van het middenschip, maar om het zichtbaar maken van het transept in onze tijd.”

Download de volledige lezing

De volledige tekst van de lezing van prof. George van Kooten, “Kerk & Evangelie na de valwind van het secularisme”, is beschikbaar via de website van de PThU.