“Het vermogen tot trauma is universeel”
Calvin Ullrich leeft al tijden met een gevoel van onrust. Onrust omwille van de natuur, om precies te zijn. Terwijl de ene ecologische crisis na de andere zich aandiende, bleef Ullrich terugkomen op dezelfde vraag: kijken we eigenlijk wel op de juiste manier naar onze relatie met de natuur? In zijn lezing volgende week betoogt hij dat dat niet zo is – en dat we één cruciale stap moeten zetten.
Ecofenomenologie – pardon, wat?
Eén van Calvin Ullrichs vakgebieden is de fenomenologie. Deze filosofische stroming ontstond in de twintigste eeuw en bekritiseerde het idee dat de wereld ‘daarbuiten’ is terwijl wij mensen ‘hierbinnen’ zijn. In tegendeel, zegt de fenomenologie: wij zijn diep verweven met deze wereld. Heidegger, een van de bekende stemmen binnen deze stroming, noemde dit ‘dasein’ of ‘er-zijn’: onze geleefde ervaring van de wereld, onze lichamelijkheid, zijn fundamenteel voor het bestaan. Wanneer deze ideeën worden toegepast op onze omgeving, ontstaat ecofenomenologie. Hoewel het woord ingewikkeld klinkt, is het concept verrassend helder. Het spreekt de populaire – vaak onbewuste – opvatting tegen dat de wereld een object buiten ons is, dat we kunnen meten, afbakenen en gebruiken. In plaats daarvan probeert ecofenomenologie zich voor te stellen hoe onze relatie met de natuur eruit zou zien als we onszelf zien als onderdeel van de wereld, in plaats van los ervan. “Het adresseert het problematische filosofische paradigma,” zegt Ullrich, “waarin we steeds proberen de wereld te redden, in plaats van onszelf als onderdeel van de wereld te zien. Hoe kan het dat we de aarde zien als iets waarvoor we moeten zorgen, en toch richten we zulke verwoestende schade aan in onze natuurlijke omgeving?” Voor een antwoord op die vraag kijkt hij naar twee filosofen.
Overweldigd door de natuur
De Franse filosoof Jean-Luc Marion dacht diep na over de relatie tussen theologie en fenomenologie, en zijn werk wordt vaak gebruikt in gesprekken over onze relatie met de natuur. Volgens interpretaties van Marion kan die wereld zich op overweldigende wijze aan ons tonen – bijvoorbeeld als we een prachtige zonsondergang zien, een schilderij, of een vogel die precies goed op een tak zit. We worden overweldigd, of ‘verzadigd’, zoals hij het noemt, door een materiële wereld die onze zintuigen overstijgt. “En dat die wereld zo oneindig onvatbaar is, dwingt ons tot verantwoordelijkheid ervoor.” Hoewel Ullrich het ermee eens is dat deze interpretaties ons op een nieuwe manier naar onze relatie met de natuur laten kijken, ziet hij ook een zwakte in deze benadering. “Bij Marion is de materiële wereld al doordrongen van betekenis. Hij spreekt in de taal van openbaring: we worden overweldigd door kennis en begrip van het goddelijke leven. Zijn ideeën vereisen dat je de wereld op een bepaalde manier ziet, dat je het idee toelaat dat je naar een geschapen ding kijkt. En dat is – bij gebrek aan een beter woord – niet eerlijk voor mensen zonder geloof. Als ik geen christen ben, heb ik weinig aanknopingspunten om op deze manier over de natuur te denken.” Wat zou dan wél eerlijk zijn?
Gebroken en verstoord
Een andere Franse filosoof, Emmanuel Falque, biedt een alternatief voor de ideeën van Marion dat Ullrich veel meer aanspreekt. Net als Marion beweegt Falque zich op de grens van theologie en filosofie; maar in plaats van te vertrekken vanuit de taal van openbaring, begint hij bij de taal van ons eindige, materiële ‘er-zijn’. “De theologie laat ons de gebroken, traumatische, kwetsbare aard van ons eigen leven zien. We hebben het vermogen diep gewond te raken. En dat zien we weerspiegeld in de natuurlijke omgeving: in zekere zin is de natuur ook getraumatiseerd. We lijken op haar in haar diepste wezen. We zijn gebroken en verstoord op dezelfde manier als de natuur dat is. Het vermogen tot trauma is universeel. Door dit gedeelde trauma kunnen we solidair zijn met de natuur.” Dat biedt niet alleen een meer bottom-up benadering, zegt Ullrich, maar ook hoop: “Bij trauma gaan we op de een of andere manier toch door. Dat betekent niet dat wonden ooit helen, of dat het trauma nooit terugkomt. Maar op dezelfde manier gaat de natuur ook verder.” Een tegenbeweging van solidariteit?
Geen heersers over de natuur
“We zijn allemaal samen met de natuur gebroken,” zegt Ullrich. “Dat is een vorm van solidariteit.” Maar hoe zou die solidariteit eruit moeten zien? “Dat zal de moeilijke vraag zijn om te beantwoorden. Ik weet het,” lacht hij, “ik weet dat dat een vreselijk academisch antwoord is. Maar iemand zei ooit: ideeën hebben benen; hopelijk geeft dit idee ons in elk geval een vertrekpunt om onze relatie tot de natuur te heroverwegen. Op dit moment geloven we overwegend dat de natuur daarbuiten is en wij hierbinnen. Als we dat fundamentele probleem niet aanpakken – dat we zelf betrokken zijn bij de natuur, en dat we in zekere zin net zo fundamenteel gescheurd, ontwricht, getraumatiseerd zijn…” Hij houdt even stil, peinzend. “We zijn geen heersers over de natuur. Bestaan is altijd samen-bestaan.”
