Hoe Bijbellezen mensen verandert (of niet)

Woord van God keert niet vruchteloos terug

Op die vraag kun je reageren vanuit wat de Bijbel zelf zegt. Het woord van God keert niet vruchteloos naar Hem terug, zegt de profeet Jesaja. ‘Niet zonder eerst te doen wat ik wil, en te volbrengen wat ik gebied.’ Daarnaast zijn er de verhalen van mensen die door de Bijbel op een ander spoor zijn gezet. Denk aan het beroemde voorbeeld van Augustinus, die schrijft dat hij op een dag een kinderstem hoorde zingen: ‘Tolle lege’ (neem en lees). De kerkvader gaat naar binnen, slaat de Bijbel open en leest een tekst die inslaat als een bom.  Vanaf dat moment neemt zijn leven een andere wending.

Zelf heb ik een reformatorische achtergrond en hoorde ik in mijn omgeving zulke verhalen. Over mensen die tot geloof of tot een bepaalde zekerheid waren gekomen, en vaak speelde de Bijbel daarin een beslissende rol. Mij overkwam dat niet, althans niet op een spectaculaire manier. Maar ik groeide op met de overtuiging dat de Bijbel mensen verandert. En wat er in mijn denken ook op de helling ging in de loop der jaren, die basisovertuiging bleef met me meegaan. Ongetwijfeld speelde dat mee toen ik besloot mijn masterthesis aan de PThU te schrijven over het effect van Bijbellezen.

Wishful thinking?

Voor mijn onderzoek haakte ik een aantal maanden lang aan bij groepen die de Bijbel lazen bij Heilig Vuur West, een pioniersplek van de protestantse kerk in Amsterdam Oud-West. Het ging om twee activiteiten: een doordeweekse Bijbelstudie in een zaaltje en een gespreksgroep op zondagmiddag in een café, waar ook altijd een Bijbeltekst werd gelezen. Ik nam actief deel aan deze groepen, maar probeerde tegelijk zo goed mogelijk te observeren en vast te leggen wat daar gebeurde. Daarnaast hield ik diepte-interviews met vijf deelnemers over het effect van deze bijeenkomsten en specifiek van het Bijbellezen op hun dagelijks leven.

Volgens Hans de Wit, emeritus-hoogleraar aan de Vrije Universiteit, is er weliswaar meer aandacht gekomen voor de gewone Bijbellezer, maar is nauwelijks onderzocht welke transformerende kracht dit lezen heeft.  De Wit was de initiatiefnemer van een groot project Intercultureel Bijbellezen. In de drieduizend pagina’s empirisch materiaal die dit opleverde, trof hij slechts één voorbeeld aan van een groep die als gevolg van het Bijbellezen concrete actie ondernam. Het roept de vraag op: is de overtuiging dat de Bijbel mensen verandert vooral wishful thinking? Het is een prangende vraag, zeker als je beseft hoe veel mensen in de wereld de interactie aangaan met de Bijbel. Om te proberen daarachter te komen, moet je het empirisch onderzoeken.

Het trekken van conclusies uit zo’n onderzoek, is niet eenvoudig. Mijn waarnemingen en interviews leverden - zoals de meeste kwalitatieve onderzoeken - een wirwar aan gegevens op. Bovendien sprak ik een heel specifieke doelgroep: de bezoekers van Heilig Vuur West, van wie een groot deel te kampen had met een sociaal of psychisch probleem. In een andere context kunnen de uitkomsten anders uitpakken.  Tegelijk zullen er ook overeenkomsten zijn met andere gemeenschappen waar de Bijbel wordt gelezen.

‘Positieve energie’

Het eerste wat me opviel was hoe moeilijk de geïnterviewden het vonden om voorbeelden te geven van het effect dat de Bijbel op hen had in hun dagelijks leven. Een aantal van hen was ervan overtuigd dát het Bijbellezen verschil maakt in hun leven, maar kon dat moeilijk concreet maken. Het was vooral een levenshouding die erdoor beïnvloed leek te worden. ‘De Bijbel voedt je met positieve energie’, was de reactie van een vijftiger.

Tijdens de Bijbelstudies wisselde het in hoeverre mensen hun persoonlijke ervaringen in verband brachten met het verhaal. Dat gebeurde af en toe wel: bijvoorbeeld ervaringen over werkloosheid (gekoppeld aan het verhaal over de werkers van het laatste uur) of over het overlijden van een geliefde (gekoppeld aan de passage over het ‘juk van Christus’ dat niet zwaar zou zijn). Het praten hierover was voor hen behulpzaam. Of het Bijbelverhaal daarna nog wel eens terugkwam in het dagelijks leven (en hoe dan), was lastig vast te stellen.

Het meest concreet werd een vrouw die zei dat verhalen over bijvoorbeeld Mozes die door de zee trok,    haar hielpen om obstakels te overwinnen. ‘De zee kan van alles zijn: uitsluiting, armoede, ggz. Maar dat je dan bedenkt: Mozes heeft het ook gered, dus ik kom er ook!’ Sinds ze deelnam aan de activiteiten bij Heilig Vuur West, was ze niet meer opgenomen geweest in de psychiatrie, gaf ze aan. In hoeverre dat te danken is aan de invloed van de Bijbel, de gemeenschap, of andere factoren kon ze uiteindelijk zelf ook niet ontrafelen.

Sociaal aspect

Door het onderzoek is me duidelijk geworden hoe sterk de relatie is tussen het Bijbellezen en de groep waarbinnen je dat doet. Het lezen (vooral het samen lezen) viel niet los te maken van het sociale aspect.  Ik stelde vragen over de invloed van de Bijbel, maar keer op keer kreeg  ik antwoorden die over de gemeenschap gingen - ook al was ik daar niet naar op zoek. Misschien een logische conclusie, maar de verwevenheid was sterker dan ik vooraf had ingeschat. Het effect van de Bijbel bleek nauwelijks te isoleren van de invloed van de gemeenschap. In het gesprek over de Bijbel kwamen mensen veel over elkaar te weten en in die zin was het Bijbellezen zelf al een vorm van gemeenschapsvorming.

Daarbij moet worden aangetekend dat gemeenschapsvorming het primaire doel is van Heilig Vuur West.  Er kwam een groep mensen op af die het als een veilige plek ervaarden om met anderen te spreken. Het is dus niet zo vreemd dat de gemeenschap zelf een grote rol speelde in de gesprekken die ik voerde. In een andere context kan dat anders uitpakken, al denk ik dat de gemeenschap waarin iemand de Bijbel leest altijd een sterke rol zal spelen in de interpretatie en het effect ervan. Een sola scriptura in de strikte zin van het woord bestaat niet. Wil de tekst beklijven, dan is het zeker zo belangrijk dat we het er met elkaar over hebben.

Methode

Eén van de deelnemers die ik interviewde, was ex-alcoholist. Hij wilde het gesprek wel met me aangaan, mits ik op mijn beurt een keer met hem mee zou gaan naar een bijeenkomst van de Anonieme Alcoholisten (AA). De 12 stappenmethode van de AA had hem van zijn alcoholverslaving afgeholpen. Tijdens de bijeenkomst viel me het rituele, bijna liturgische karakter op. Het was een ‘viering’ die werd geopend en afgesloten met het bekende gebed om kalmte van Reinold Niebuhr, er was een lange meditatieve stilte, en in het groepsgesprek golden duidelijke codes. Elke spreker werd expliciet bedankt voor zijn inbreng. De AA-methode is heel sturend en radicaal gericht op gedragsverandering. De man die mij meenam, had geen kerkelijke achtergrond en was heel positief over de AA. De Bijbelstudies die hij had meegemaakt, vielen hem in vergelijking daarmee een beetje tegen. Ze waren in zijn ogen te vrijblijvend, te weinig praktisch.

De vergelijking tussen een afkickmethode van alcohol en Bijbellezen gaat op aantal punten mank. Toch zette dit interview me aan het nadenken over de relatie tussen de methode van Bijbellezen en het effect ervan. Zelf laat ik het interpreteren van de Bijbel graag over aan elke lezer. Dat was ook de insteek bij Heilig Vuur West. Natuurlijk was er enige sturing, alleen al door de selectie van Bijbelteksten en de introductie die daarbij werd gegeven. Maar iedereen werd vervolgens uitgenodigd op zijn eigen manier betekenis te geven aan de tekst. Het riep de vraag op in hoeverre de gekozen methode (meer sturend of juist meer open) gevolgen heeft voor het effect van Bijbellezen in het dagelijks leven. Ik heb daar geen helder antwoord op, maar het is misschien iets waar we het met elkaar over moeten hebben als we Bijbelstudies doen. Of waar iemand nog eens onderzoek naar moet doen.